Գնահատման տեսակները
Ներքին և արտաքին գնահատումներ
Ներքին գնահատում (գնահատողը ուսուցիչն է՝ ըստ իր ուսուցանած թեմաների, լեզվական կառուցվածքների, իրականացրած նախագծերի, քննարկումների և բանավեճերի մասնակցության)
Ներքին գնահատումը կարող է լինել թվանշանային (միավորային) և ձևավորող (բնութագրող):
Արտաքին գնահատում – գնահատումը թվանշանային (միավորային) է և կատարվում է ըստ ԳԹԿ-ի կազմած հարցաշարերի (օրինակ՝ 9-րդ դասարանների ավարտական քննությունների հարցաշարերը, 12-րդ դասարանների ավարտական քննությունների հարցաշարերը)
Ըստ հանրակրթության պետական չափորոշիչի 1-4-րդ դասարաններում թվանշանային գնահատական չի դրվում: Օգտագործվում է ձևավորող գնահատման ձևը:
5-րդ դասարանի երկրորդ կիսամյակից արդեն կարելի է կիրառել ընթացիկ թվանշանային (միավորային) գնահատականներ 10 միավորային համակարգով:
Այդուհանդերձ, Ինձ համար միշտ էլ հոգեհարազատ է եղել սովորողների առաջադիմության ձևավորող գնահատումը: Գնահատման այս տեսակով եմ առաջնորդվել դեռ 1989 թվականից, երբ առաջին անգամ ոտք դրեցի մեր կրթահամալիրի ավագ դպրոցը, որն այն ժամանակ գիմնազիա էր կոչվում: Հիշում եմ, թե ինչպես էի այն ժամանակ ուսումնական պարապմունքի վերջում բնութագրող գնահատականներ տալիս իմ սովորողներին մոտավորապես այսպես. «Արտաշես, հիմա արդեն կարողանում ես ուրիշի ուղղակի խոսքով տեքստը վերապատմել անուղղակի մեջբերվող խոսքով, բայց քո թերությունը այն է, որ չես օգտագործում խոսքի տրամաբանական շարունակությունն ապահովող կապակցող բառեր, ինչպիսիք են՝ however-այնուամենայնիվ, although-չնայած, moroover-դեռ ավելին…», կամ էլ. «Վահե, բավականին հարստացրել ես բառապաշարդ, բայց միշտ մոռանում ես, որ անգլերենը հայերենի նման շրջուն շարադասություն չունի: Անգլերենի նախադասության անդամները ունեն իրենց հստակ ու անփոփոխ տեղերը՝ ժամանակի պարագա (կամ սկզբում կամ վերջում), ենթակա, ստորոգյալ, ուղիղ խնդիր, անուղղակի խնդիր, ձևի պարագա, տեղի պարագա»: Իսկ 2011 թվականին Դպիրում հրապարակվեց իմ «Անգլերեն սովորողներին ներկայացվող ընդհանրական որակական պահանջները» մշակումը՝ ըստ լեզուների իմացության համաեվրոպական համակարգի: Այդ ընդհանրական պահանջները այսօրվա տերմինաբանությամբ սովորողների լեզվի իմացության և կարողունակությունների վերջնարդյունքներն էին: Դեռ այն ժամանակ ես առաջարկում էի գնահատումը կատարել ըստ այդ ընդհանրական պահանջների (վերջնարդյունքների): Փաստորեն մեր հանրակրթության մեջ «օտար լեզու» ուսումնական բնագավառում դա սովորողի առաջադիմության ձևավորող գնահատման առաջին համակարգված մշակումն էր:
Շնորհակալ աշխատանք է կատարել ԿԶՆԱԿ-ը իր պատրաստած տեսանյութ-ուղեցույցով, որտեղ 10 րոպեից ավել ժամանակի ընթացքում սխեմաներով ու ընդհանուր դատողություններով բացատրում է, թե ինչ է ձևավորող գնահատումը: Այնուամենայնիվ, պետք է նշել, որ այդ ուղեցույցը ընդհանուր է բոլոր ուսումնական բնագավառների դասավանդողների համար ու գոնե մեկ օրինակով չի պարզաբանված, թե իրականում ինչպես պետք է դասավանդողը իր ուսումնական բնագավառում իրականացնի ձևավորող գնահատումը:
Այս մեթոդական մշակման նպատակն է օտար լեզու դասավանդողների համար վերջապես պարզաբանել, թե ինչպես է պետք իրականացնել ձևավորող գնահատումը:
Ճիշտ ձևավորող գնահատում կատարելու համար օտար լեզու դասավանդողները պետք է օգտվեն « Օտար լեզու» բնագավառի նոր չափորոշիչները և առարկայական ծրագրեր» փաստաթղթից, քանի որ ձևավորող գնահատումը ներկայացնում է սովորողի կարողունակությունների բնութագրումը ըստ տվյալ դասարանի համար սահմանված ուսումնական առարկայական վերջնարդյունքների, որոնք նշված են հենց այդ փաստաթղթում:
«Օտար լեզու» ուսումնական բնագավառի առարկայական ծրագրերով առաջարկվող տարեկան վերջնարդյունքները ձևավորվում են հետևյալ հասկացություններով, որոնցով էլ իրականացվում է ձևավորող գնահատումը՝
«Հաղորդակցություն» – «Ունկնդրում/ընկալում», «Ընթերցանություն», «Մենախոսություն», «Գրավոր խոսք», «Փոխներգործություն», «Լեզվանյութի կիրառում»:
Որպես օրինակ դիտարկենք, թե որ կարողություններն են հաշվի առնվում 10-րդ դասարանի սովորողի ձևավորող գնահատման մեջ:
Ունկնդրում.
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է հետևել ծավալուն ելույթներին ու փաստարկների բարդ շղթային, եթե թեման բավականաչափ ծանոթ է, իսկ մտքերը` հստակ կապակցված։
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է հասկանալ ծանոթ թեմաների շուրջ լեզվակիրների զրույցի հիմնական իմաստը, եթե այն ստանդարտ լեզվով է և նորմալ արագությամբ։
Ընթերցանություն
Արդյո՞ք սովորողը հասկանում է տեղեկատվական տեքստերի հիմնական բովանդակությունը՝ առանձնացնելով փաստերը, կարծիքը, պատճառահետևանքային կապերը։
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է կիրառել ընթերցանության տարբեր ձևեր և արագություն, ըստ տեքստերի տիպերի և ընթերցանության նպատակի (բառարանի օգտագործմամբ, ըստ անհրաժեշտության)։
Մենախոսություն
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է հստակ և մանրամասն նկարագրել իր հետաքրքրություններին առնչվող իրողություններն ու իրադարձությունները։
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է հիմնավորել իր տեսակետը՝ ընդգծելով տարբեր կարծիքների առավելություններն ու թերությունները։
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է ներկայացնել նախապես պատրաստված կապակցված ելույթ՝ ընդգծելով այս կամ այն տեսակետին կողմ կամ դեմ լինելու պատճառները։
Գրավոր խոսք
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է կազմել իր հետաքրքրությունների շրջանակին և ընթացիկ իրադարձություններին վերաբերող թեմաներով փաստարկային շարադրանք՝ ներառելով տարբեր աղբյուրներից քաղած տեղեկություններ:
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է մանրամասն նկարագրել արվեստի գործ կամ մշակութային իրադարձություն (այդ թվում՝ ֆիլմ, գիրք, բեմադրություն)՝ ներկայացնելով սեփական կարծիքը և վերաբերմունքը։
Փոխներգործություն
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է հաղորդակցվել, այդ թվում լեզվակիրների հետ՝ արժևորելով փաստերն ու փորձը, ներկայացնելով և պաշտպանելով իր տեսակետը՝ բացատրությունների ու փաստարկների միջոցով:
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է ոչ պաշտոնական քննարկումների ժամանակ ներկայացնել իր կարծիքը և այն պաշտպանել՝ բերելով բացատրություններ, փաստարկներ և մեկնաբանություններ։
«Մշակույթ» – «Արժեքներ», «Վերաբերմունք», «Նորմեր/Կանոններ» և «Հետաքրքրություններ/Նախասիրություններ»
Արժեքներ
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է կարևորել համաշխարհային արվեստի և գրականության գեղագիտական արժեքը և դերը մարդու կյանքում։
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է արժևորել գիտությունը որպես աշխարհճանաչման միջոց և առաջընթացի նախապայման։
Վերաբերմունք
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է դրսևորել հարգալից և արժևորող վերաբերմունք ազգային և համաշխարհային արվեստի և գրականության գործերի հանդեպ։
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է դրսևորել կոնֆլիկտների լուծելիության, խաղաղ կարգավորման անհրաժեշտության գիտակցություն:
Նորմեր/կանոններ
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է ճանաչել ուսումնասիրվող լեզվով հաղորդակցության նորմերը և պահպանել դրանք այդ լեզվով հաղորդակցվելիս։
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է ճանաչել կոնֆլիկտների խաղաղ կարգավորման/լուծման մոտեցումը որպես արդյունավետ եղանակ և հետևել դրան։
Հետաքրքրություններ/նախասիրություններ
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է ցուցաբերել հետաքրքրություն հայ և օտարալեզու գրականության և արվեստի գործերի նկատմամբ:
Արդյո՞ք սովորողը ցուցաբերում է հետաքրքրություն գիտական հետազոտությունների, հայտնագործությունների, առեղծվածային երևույթների և նրանց ուսումնասիրությունների նկատմաբ:
«Քննական և ստեղծարար մտածողություն» – «Միտք», «Տրամաբանական կապեր», «Վերլուծություն», «Առաջընթաց»
Միտք
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է արտահայտել իր տեսակետը՝ անդրադառնալով այլոց կարծիքների առավելություններին ու թերություններին և կատարելով եզրահանգումներ:
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է առաջարկել գոյություն ունեցող խնդիրների, այդ թվում՝ կոնֆլիկտների, լուծման նոր եղանակներ՝ հիմնավորելով իր մոտեցումը:
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է ստեղծել օտարալեզու մուլտիմեդիոն բովանդակություն՝ պատշաճ հղումներ տալով բովանդակության սկզբնաղբյուրներին:
Տրամաբանական կապեր
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է վեր հանել տարբեր ժանրերի տեքստերում ներկայացված փաստերը, կարծիքը, պատճառահետևանքային կապերը։
Գնահատել որևէ խնդրի անդրադարձող տարբեր վարկածները՝ ընդգծելով դրանց ուժեղ և թույլ կողմերը, այս կամ այն վարկածին կողմ կամ դեմ լինելու պատճառները։
Վերլուծություն
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է մեկնաբանել գրական և արվեստի գործերի հիմնական ուղերձը՝ նշելով դրանց առանձնահատկությունները:
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է համադրել տարբեր աղբյուրներից որոնված, հավաքված և դասակարգված տեղեկույթը։
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է հետազոտել հասարակական հնչեղություն ունեցող որևէ հարցի/իրադարձության մասին մեդիա աղբյուրներից քաղված փաստերը և վերլուծությունները՝ ձևակերպելու սեփական դիրքորոշումը։
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է հասկանալ տեղեկատվական տեքստերի հիմնական բովանդակությունը՝ առանձնացնելով փաստերը, կարծիքը, պատճառահետևանքային կապերը։
«Ինքնություն» – «Անհատ», «Ընտանիք», «Համայնք» և «Հասարակություն»
Անհատ
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է գիտակցել իր մասնագիտական հակումները և նախասիրությունները՝ գնահատելով իր կարողությունները։
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է սովորել ինքնուրույն՝ կազմակերպելով իր ուսումնառության գործընթացը, պլանավորելով նախագծեր, համագործակցային աշխատանքներ։
Ընտանիք
Արդյոք սովորողը կարողանում է գիտակցել սեփական դերակատարությունը ընտանեական առողջ փոխհարաբերությունների համար։
Համայնք
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է ճանաչել համայնքի մասնակցային կառավարման սկզբունքները։
Հասարակություն
Արդյո՞ք սովորողը կարողանում է ճանաչել հասարակության մեջ ի հայտ եկող տարբեր կոնֆլիկտների լուծման հնարավոր եղակաները։
ԿԶՆԱԿ-ի տեսանյութ-ուղեցույցի մեջ միանգամայն համոզիչ է ներկայացված ձևավորող գնահատման կիրառման հետ կապված 5 թյուրընկալումներից 3-ը՝
1. ժամանակն ու ջանքերը չեն բավականացնի
Համաձայն եմ: Անհնար և անտեղի է յուրաքանչյուր ուսպարապմունքից հետո ձևավորող գնահատական տալ սովորողներին վերը թվարկած կարողությունների բոլոր բաղադրիչներով: Կարելի է գնահատումն անել մեկ կամ երկու բաղադրիչով՝ հաշվի առնելով ուսպարապմունքի տեսակը, գործունեության ձևերը:
2. բավարար պատկերացում չունենք, թե ինչ է ձևավորող գնահատումը,
Ուսուցիչը բավարար պատկերացում չի ունենա, եթե բավարարվի միայն այդ տեսանյութ-ուղեցույցով:
3. ձևավորող գնահատման արդյունքները դժվար է վերահսկել:
Այո, դժվար է միայն վերադաս կազմակերպության համար, օրինակ՝ նախարարության տեսչական բաժանմունքի համար: Շատ հեշտ է սովորողի՝ հանրակրթության առաջին շահառուի համար, որն ամենակարևորն է:
Հիմա ավելի մանրամասնեմ և բերեմ ձևավորող գնահատման մի քանի կոնկրետ օրինակներ:
Օրինակ՝ դիտարկենք երրորդ դասարանի մենախոսության վերջնարդյունքների մի կետը. « Սովորողը կարողանում է շատ պարզ բառերով և կարճ նախադասություններով նկարագրել իր դպրոցը, տունը, սենյակը»: Ենթադրենք սովորողները արդեն յուրացրել են «Իմ սենյակը» թեման: Կարող ենք գնահատման մատյանում, մի ինչ-որ սովորողի անունի դիմաց գրել, որ նա ճիշտ արտասանությամբ, պարզ բառերով և լեզվական կառուցվածքներով կարողանում է նկարագրել իր սենյակը: Մեկ այլ սովորողի անունի դիմաց հնարավոր է գրենք. «Կարողանում է նկարագրել սենյակը, բայց դա անում է ոչ ճիշտ արտասանությամբ և բառերի ոչ ճիշտ շարադասությամբ»: Ձևավորող գնահատականը ցույց է տալիս, թե ինչի վրա պետք է տվյալ սովորողը և դասավանդողը ավելի շատ աշխատեն, որպեսզի առաջընթաց լինի: Շատ հավանական է, որ երկու շաբաթ անց տվյալ սովորողի անվան դիմաց գրվի, որ նա արդեն կարողանում է ճիշտ ճիշտ արտասանությամբ և նախադասության բառերի ճիշտ շարադասությամբ նկարագրել սենյակը:
Ավագ դպրոցի 10-րդ դասարանի ընթերցելով հասկանալու վերջնարդյունքներից է . «Հասկանալ տեղեկատվական տեքստերի հիմնական բովանդակությունը՝ առանձնացնելով փաստերը, կարծիքը, պատճառահետևանքային կապերը»: Օրինակ՝ հնարավոր է ձևավորող այսպիսի գնահատական գրվի Վահե Մարտիրոսյանի անվան դիմաց. «Վահեն կարողանում է մի անգլերեն տեղեկատվական նյութ կարդալ News.am կայքում և պատասխանել այդ տեքստի հիմնական բովանդակությանը վերաբերող հարցերին»: Մեկ այլ սովորողի անվան դիմաց էլ հնարավոր է գրվի. «Կարողանում է կարդալ, բայց դժվարանում է պատասխանել տեքստի հիմնական բովանդակությանը վերաբերող հարցերին»:
Մենախոսության վերջնարդյունքներից է. «Հստակ և մանրամասն նկարագրել իր հետաքրքրություններին առնչվող իրողություններն ու իրադարձությունները»:
Ձևավորող գնահատական Վ. Մ.-ին:
Վահե Մարտիրոսյանը կարողանում է խոսել սպորտային իրադարձությունների մասին՝ օգտագործելով սպորտի բնագավառի բառապաշար: Դա իր սիրելի բնագավառն է:
Անցյալ տարի, երբ վարում էի օտար լեզու դասավանդողների պարտադիր ատեստավորման համար վերապատրաստման դասընթացը, փորձեցի մտածածին կերպով ձևավորող գնահատումներ անել 6-րդ դասարանցիների իրականացրած «Դեպի Օշական» ուսճամփորդության նախագծի վերաբերյալ: Կարծում եմ, որ այդ փորձը նույնպես ուղեցույցի դեր կկատարի օտար լեզու դասավանդողների համար:
Հաղորդակցություն –
Ունկնդրում – սովորողը լսելով հասկանում է ուսումնական ճամփորդության մասին տեքստը, քանի որ թեման ծանոթ է իրեն: Ունկնդրելու տեքստը ծանոթ բառապաշարով է կազմված: Նա այցելել է Օշական ավելի վաղ տարիքում և մայրենիի դասին հայերեն խոսել են այդ ճամփորդության մասին:
Ընթերցանություն – սովորողը ընթերցում է դեպի Օշական ճամփորդության մասին տեքստը և կարողանում է գուշակել երկու-երեք անծանոթ բառերի իմաստները: Նա կարողանում է առանձնացնել տեքստի հիմնական բովանդակությունը:
Մենախոսություն – սովորողը կարողանում է մի քանի պարզ նախադասություններով և պարզ լեզվական կառույցներով պատմել դեպի Օշական կատարած իրենց ճամփորդության մասին:
Փոխներգոծություն – սովորողը կարողանում է երկխոսություն վարել դեպի Օշական կատարած ճամփորդության մասին: Երկխոսության ընթացքում սովորողները օգտագործում են ողջույնի և հրաժեշտի արտահայտություններ, շնորհակալության, հրավերի և դրանց պատասխանների արտահայտություններ:
Լեզվանյութի կիրառում – սովորողը կարողանում է կիրառել Simple Present և Simple Past ժամանակաձևերը, անձնական, ստացական և ցուցական դերանունները, թեմային վերաբերող բառապաշարը:
Մշակույթ
Արժեքներ – սովորողը գիտակցում է, որ հայ ժողովրդի համար ամենամեծ արժեքը մեր հայերենն է ու նրա տառերը, որոնցով գրում ու կարդում ենք, իսկ մեր առաջին ուսուցիչը Մեսրոպ Մաշտոցն է:
Վերաբերմունք – սովորողի մոտ հարգալից վերաբերմունք է ձևավորվում մայրենի լեզվի նկատմամբ, սեր է արթնանում հայերեն տառերի նկատմամբ, որոնց շնորհիվ նա կարողանում է կարդալ ու ավելի լավ ճանաչել շրջապատող աշխարհը, գրավոր արտահայտել սեփական մտքերը:
Քննական ստեղծարար մտածողություն – անգլերենը ունի 26 տառ և 44 հնչյուն, իսկ հայերենը՝ 36 տառ և 36 հնչյուն: Այս տրամաբանությամբ է սովորողը գիտակցում հայերենի և հայերեն տառերի հանճարեղ լինելը:
Ինքնություն – սովորողը գիտակցում է, որ այս հանճարեղ ու եզակի լեզուն իրենն է, իր մայրենի լեզուն է, որը պետք է սիրել, լավ սովորել և ճիշտ կիրառել: